هویت ملی و همبستگی ملی ایرانیان در دفاع مقدس

غلامرضا ظریفیان -استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخی

ایران برای اولین بار در جنگ تحمیلی، هویت ملی و مفهوم ملت را تجربه کرد و برای نخستین بار در تاریخ پر فراز و نشیب خود در یک تهاجم خارجی، خاکش را از دست نداد و تمامی اقوام ایرانی در این تجربه جدید نقش داشتند. بیشتر کشورهای دنیا به دنبال حفظ هویت ملی خود در عین جهانی شدن هستند و ایران که تجربه جنگ تحمیلی را دارد می‌تواند این هویت ملی را تقویت کند چرا که برای حفظ تمامیت ارضی خود چاره‌ای جز حفظ و تقویت آن ندارد.

ایران پهناور بوده و مرزهای متغیری داشته است، حتی در بسیاری از جنگ‌ها همه ملت یا قومیت‌ها درگیر نمی‌شدند. به طور کلی مساله ملیت یک مساله جدید و مربوط به تاریخ معاصر است. در دوره‌های قدیم بیشتر جنگ‌ها و درگیری‌ها فقط در منطقه‌ای خاص بوده و فقط مردمان‌‌ همان منطقه درگیر جنگ بوده‌اند و شکست خورده‌اند و بعد از مدتی دشمن را به آرامی بیرون کرده‌اند. هیچ‌گاه همه قومیت‌ها درگیر نبوده‌اند. برای اولین بار در جنگ تحمیلی ما شاهد حضور همه قومیت‌ها در کنار هم هستیم. جنگ در جنوب ایران بوده اما ما شاهد شکل‌گیری گردان‌ها در اصفهان، مازندران، تبریز و... بودیم.

می‌توان این فرضیه را پذیرفت که برای اولین‌ بار مفهوم nation-state را جنگ برای ما به ارمغان آورد. صدام هم در عراق به دنبال همین کار بود اما او به اجبار می‌خواست به اهداف خود برسد در حالی که این مفهوم در ایران به صورت خودجوش و داوطلبانه شکل گرفت. افرادی که مفهومی با عنوان ملت را شکل می‌دادند در کنار هم تلاش کردند از مرزهای قلمروی خود دفاع کنند. این یک امر کوتاه مدت هم نبود، به عنوان مثال در جنگ‌های ایران و روس در پیروی از فتواهای جهادی، برخی افراد برای مدتی از نقاط دیگر ایران به مناطق درگیر جنگ رفتند، این امر مقطعی بود اما در جنگ تحمیلی ما شاهد هستیم که طی مدت هشت سال مردم و قومیت‌های مختلف در جنگ حضور دارند. با اینکه ارتش عراق مجهز‌تر بود و بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا از عراق حمایت می‌کردند و به دنبال این بودند که ایران را به سمت تجزیه سوق دهند ولی شکل‌گیری هویت ملی ما مانع از آن شد که این تجزیه اتفاق بیفتد.

ما نباید حضور سنی‌ها و اقلیت‌های مذهبی را در دفاع از ایران فراموش کنیم .در آزادسازی خرمشهر ما شاهد‌ هستیم که سربازان می‌گویند خاکمان را پس گرفتیم. مساله، مساله مرز است. عراق به مرزهای ما تجاوز کرده و مهم‌ترین موضوع حفظ مرز است. اسم خرمشهر را پس از اشغال خونین‌شهر می‌گذارند و بعد از فتح خرمشهر در همه ایران جشن می‌گیرند که توانسته‌اند خاک خود را پس بگیرند.

برای اینکه ما بتوانیم باز شاهد آن همبستگی‌ها باشیم باید هویت ملی خود را تقویت کنیم. یک ویژگی دوران معاصر درهم‌ریختگی مرزهاست و‌‌ همان دهکده جهانی. به دلیل سرعت تکنولوژی و گسترش مفاهیم دنیای جدید شبکه‌ای، مرز‌ها و قلمروهای جغرافیایی تضعیف می‌شوند. اروپایی‌ها با اینکه با آمریکا همگرایی زیادی داشتند اما آمدند و اتحادیه اروپا را تشکیل دادند، برای چه؟ می‌خواستند هویت خاص خود را حفظ کنند. تهدید دنیای امروز این است که با گسترش فن‌آوری‌ها و در هم شکستن قلمرو اطلاعات، هویت‌ها دچار آسیب می‌شوند، اما راه‌هایی برای حفظ و تقویت هویت‌های ملی وجود دارد.

کشورهای دیگر با بازسازی نمادهای تاریخی خود، بازی‌های المپیک و فوتبال و بازسازی فرهنگی سعی می‌کنند هویت ملی‌شان را تقویت کنند. در ایران ما با دو تهدید مواجه هستیم؛ از یک طرف با‌‌ همان مشکلی که دیگر کشور‌ها با آن مواجه‌اند و آن مساله جهانی شدن است. الان می‌بینیم که آمریکا هم به دنبال جهانی شدن از نوع آمریکایی است. از طرف دیگر ایران دارای قومیت‌های مختلف است. جنگ هویت ملی را میان این قومیت‌های متعدد ایجاد کرد اما ما باید با یک برنامه‌ریزی دقیق آن را تقویت کنیم. توجه به قومیت‌های مختلف بسیار مهم است. هویت ملی با کارآمدی جامعه پیوند مستقیم دارد. به‌‌ همان میزان که عدالت و رفاه و پیشرفت و خلاقیت و هنر در جامعه باشد، هویت ملی هم تقویت می‌شود. باید یک برنامه‌ریزی دقیق داشته باشیم. اگر برنامه‌ریزی نداشته باشیم آسیب می‌بینیم، باید کارهای میدانی و آماری انجام شود و با ارزیابی‌های دقیق در برنامه‌ریزی کلان مورد استفاده قرار گیرد . امیدوارم با برنامه‌ریزی دقیق این هویت را تقویت کنیم که با این کار کشور خود را در مقابل حمله‌های احتمالی واکسینه می‌کنیم.